สังคมศาสตร์ในศตวรรษที่ 21 พยายามทำความเข้าใจความสัมพันธ์ทางสังคม อำนาจ และปฏิบัติการที่กำหนดรูปแบบของชีวิตมนุษย์ ที่ซึ่งขอบเขตและวิธีการศึกษาได้ขยายออกไปสู่โลกที่ข้ามพ้นไปจากมนุษย์มากขึ้น การขยับเชิงญาณวิทยาดังกล่าวเปิดพื้นที่ให้สังคมศาสตร์ต้องเผชิญกับปัญหาที่ซับซ้อนยิ่งขึ้น ไม่ว่าจะเป็นความสัมพันธ์ของมนุษย์กับสสาร ระบบนิเวศ และเทคโนโลยีที่กำหนดเงื่อนไขของชีวิตอย่างแยกไม่ออก

น้ำเป็นตัวอย่างหนึ่งของเงื่อนไขเหล่านี้ ซึ่งมิใช่เพียงวัตถุหรือทรัพยากรที่สามารถจัดการได้ผ่านกรอบคิดสมัยใหม่ แต่เป็นองค์ประกอบที่แทรกซึมอยู่ในร่างกาย โครงสร้างพื้นฐาน เมือง ระบบการผลิต นิเวศไร้พรมแดน และภูมิรัฐศาสตร์ น้ำก่อรูปและกำหนดประสบการณ์ทางสังคม เศรษฐกิจ และการเมือง ขณะที่ตัวมันเองก็อยู่ภายใต้กระบวนการนิยามและทำให้เป็นนามธรรมอย่างต่อเนื่อง

การบรรยายนี้เชื้อเชิญให้ผู้ฟังร่วมกันสำรวจความหมายและพลวัตของน้ำ ผ่านกรณีศึกษาและงานชาติพันธุ์วรรณนาว่าด้วยน้ำที่ผู้บรรยายทำงานมาตลอดสองทศวรรษ ทั้งในเรื่องการจัดการน้ำในลุ่มน้ำโขง ระบบชลประทานในพื้นที่ชนบท พลวัตของน้ำฝนและน้ำท่วมในเมือง ตลอดจนการเปลี่ยนแปลงเชิงนิเวศของท้องทะเลไทย งานศึกษาเหล่านี้ชี้ให้เห็นว่าน้ำมิใช่สิ่งที่สามารถทำความเข้าใจผ่านกรอบที่แยกมนุษย์ออกจากสิ่งที่ไม่ใช่มนุษย์ได้อีกต่อไป หากแต่มันดำรงอยู่ในรูปแบบของความสัมพันธ์ที่ซับซ้อน มีความเป็นปฏิภาค และไหลลื่นอยู่ตลอดเวลา

ข้อเสนอของการบรรยายในครั้งนี้ คือการพิจารณาน้ำในฐานะเงื่อนไขของการตระหนักรู้และการดูแล แทนที่จะมองน้ำเป็นสิ่งที่แยกขาดออกจากสรรพางค์และชีวิตของมนุษย์ น้ำคือสิ่งที่สร้างความเป็นไปได้ของการดำรงอยู่ ในขณะเดียวกันก็สร้างขอบเขตใหม่ของความรับรู้ น้ำสามารถปรากฏในรูปของฝนที่ดลมาจากองคาพยพแห่งอำนาจศักดิ์สิทธิ์ คลองผันน้ำที่ไหลผ่านตัวเมือง คลื่นใต้น้ำที่แลกเปลี่ยนสารอาหารและความร้อน หรือหยดเหงื่อที่ไหลผ่านร่างกายของผู้คน ทุกจังหวะของมันกำหนดการดำรงอยู่ของชีวิตในลักษณะที่ทำให้เราต้องคิดใหม่เกี่ยวกับขอบเขตระหว่าง “ภายใน” และ “ภายนอก” ระหว่าง “เรา” และ “สิ่งอื่น”

การดูแลในบริบทนี้จึงไม่ใช่เพียงการบริหารจัดการหรือการอนุรักษ์ แต่เป็นวิธีการทำความเข้าใจโลกที่ตระหนักถึงพหุสัมพันธ์และการพึ่งพาอาศัยกันของธรรมชาติสังคมที่ไม่สามารถแบ่งแยกได้โดยสิ้นเชิง การดูแลต้องเกิดขึ้นบนฐานของการรับรู้ว่าเราเองก็เป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการไหลเวียนของน้ำ ซึ่งไม่ได้ถูกจำกัดอยู่เพียงมิติทางกายภาพ แต่รวมถึงมิติของการเมือง วัฒนธรรม วัตถุภาวะ จินตนาการของมนุษย์และปฏิบัติการของสรรพสิ่งด้วย

การบรรยายนี้ไม่ได้ตั้งคำถามเพียงว่าน้ำคืออะไร หากแต่ชวนให้ไตร่ตรองถึงความเป็นไปได้ใหม่ของปรัชญาสังคมศาสตร์ที่ต้องปรับเปลี่ยนวิธีการคิดและทำความเข้าใจโลกที่มิใช่สิ่งคงที่ หากแต่เป็นปฎิสัมพัทธ์ท่ามกลางกระบวนการของการก่อตัวใหม่ตลอดเวลา การข้ามพ้นมนุษย์จึงไม่ใช่เพียงการเปิดรับสิ่งอื่น แต่คือการตั้งคำถามต่อขอบเขตที่เรากำหนดให้กับตัวเองมาโดยตลอด

I recently finished reading Playground, a new novel by Richard Powers, and it left me thinking deeply—not only about the oceanic worlds it imagines, but about our own here in Thailand. If you’re someone interested in floating cities, future technology, nonhuman rights, and the question of how we might live with a world not built solely for humans, then this book is well worth your time.

Water Wars ไม่ได้เพียงสะท้อนความเสื่อมโทรมของสิ่งแวดล้อม แต่ยังเป็นการท้าทายการรับรู้ของผู้ชมถึงสิ่งที่เรียกว่า "มหรรณพ" หรือท้องทะเลในยุคที่เทคโนโลยี เศษขยะ และนิเวศได้กลายเป็นโครงสร้างเดียวกัน ศิลปินไม่ได้สร้างเพียงภาพนูนต่ำที่แน่นิ่ง แต่ชวนเราเข้าสู่บทสนทนา—ระหว่างมนุษย์กับทะเล ระหว่างอดีตกับอนาคต และระหว่างสิ่งที่ถูกมองว่าไร้ค่ากับพลังของการเล่าเรื่องผ่านเศษซากที่ยังมีชีวิตอยู่

เรามักจะนึกว่ามนุษย์เราเป็นใหญ่ มีศักยภาพเป็นศูนย์กลางของทุกสิ่งทุกอย่าง ทำให้เรามีความฮึกเหิม มีความทะนงตัวที่จะควบคุมจัดการทุกอย่างของโลกใบนี้ แต่ว่าการมองแบบมนุษยวิทยาพ้นมนุษย์เริ่มทำให้เราเข้าใจมากขึ้นว่า จริงๆ แล้วเราไม่สามารถที่จะจัดการควบคุมโลกใบนี้ ได้อย่างเบ็ดเสร็จเด็ดขาดได้ ทำให้เราถ่อมตัวลงมามากขึ้น

'มานุษยวิทยามหาสมุทร' ฟังดูเป็นสาขาที่ชวนสงสัยว่าคืออะไร ศึกษาอะไร

BookBar สนทนากับจักรกริช สังขมณี จากภาควิชาสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ชวนให้เราตระหนักว่าการแตกดับของสิ่งหนึ่งอาจเป็นจุดเริ่มต้นของชีวิต มนุษย์นั้นเปราะบางและหยิ่งยโสเพียงใด และเล็กจ้อยแค่ไหนเมื่ออยู่ต่อหน้ามหาสมุทร

I warmly invite you to join my upcoming talk at the Marine STSing Group on January 29th, 2025 (10-11h CET), where I'll be presenting "Diving into Underwater Anthropocene: Vital Materiality and the Becoming of a Shipwreck."

Drawing from my research from the Gulf of Thailand, I'll explore how shipwrecks transform into dynamic sites where human artifacts meet marine ecosystems, offering unique perspectives on the material dimensions of the Anthropocene beneath the waves.

This session is part of the Marine STSing Group's winter program, which provides a platform for engaging discussions on marine science and technology studies.

หลายสิบปีก่อน ในวันที่ “การสร้างเขื่อน” เป็นทั้งแนวทางพัฒนาจากภาครัฐ และสาเหตุของการลุกฮือต่อต้านจากภาคประชาสังคม เวลาเดียวกันนี้ จักรกริช สังขมณี นักมานุษยวิทยาเลือกศึกษาวิธีคิดของ “วิศวกรสร้างเขื่อน” เพื่อถอดรหัสว่า คนกลุ่มนี้มีการผลิตสร้างทางความรู้และความคิดอย่างไร ถึงตัดสินใจเป็นหนึ่งในกลไกสำคัญสำหรับการก่อสร้างโครงการขนาดใหญ่เช่นนี้

“ไม่มีองค์ความรู้ใดที่แยกออกจากความเป็นสังคม แม้กระทั่งสิ่งที่เรียกว่าเป็นวิทยาศาสตร์” คือส่วนหนึ่งของเนื้อหาโดยสรุปจากงานชิ้นนั้น ยกตัวอย่างกับคำถามที่ว่า “สร้างเขื่อนตรงนี้ดีมั้ย หรือได้ไหม?” ยังคลุมด้วยนัยทางสังคม การเมือง และการจัดสรรผลประโยชน์ พอๆ กับหลักวิศวกรรม

งานล่าสุดของเขาก็เช่นกัน นี่คือบันทึกประสบการณ์ภาคสนามใต้มหาสมุทร และนำเสนอแนวคิดภววิทยาสนามและชาติพันธุ์วรรณามหาสมุทรผ่านการนำตัวเองเข้าไปทำงานกับสนามที่ใต้ท้องทะเล ซึ่งท้าทายและพ้นข้ามกรอบความคิดเรื่องสาขาวิชาแบบดั้งเดิม

Last February on a stage at TEDx Chiang Mai, I was priviledged to be able to stand on a red-circled carpet and deliver my talk as an STS anthropologist and advanced scuba diver working to understand posthuman interconnectedness. On the stage, I shared a journey that began as a dive into human culture and morphed into an immersion into the depths of the ocean. As an anthropologist, my work is predicated on observation, a deeply embedded look into the intricacies of human societies, and the unspoken contracts that bind us to our environment. But it was the discovery of my own vulnerability to depression and the therapeutic solace I found in scuba diving that took my understanding of human connectivity to another level. This blog post is a reflection of that odyssey, a contemplation on our relationship with technology and the environment.

สามย่านเสวนาชวนทุกคนลงไปดำน้ำกันในหัวข้อ “เปิดตาใต้มหาสมุทร: มุมมองพ้นมนุษย์ วัตถุ และชีวิต“ในวันพุธที่ 20 มีนาคม 2567เวลา 16.00-18.00 น. ณ Co-working Space ชั้น 4 อาคารเกษมอุทยานินคณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และถ่ายทอดสดทาง Facebook Fanpage: สังคมวิทยาและมานุษยวิทยา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

ใน TEDxChiang Mai จักรกริชพูดถึงความสัมพันธ์เชิงภววิทยาหลายแง่หลายมุมที่พ้นจากเรื่องราวที่มีมนุษย์เป็นศูนย์กลาง จักรกริชใช้พื้นที่ใต้น้ำทำงานภาคสนามเพื่อมองหาหนทางที่จะทบทวนถึงตำแหน่งแห่งที่ของมนุษย์ในข่ายใยแห่งระบบนิเวศที่ขมวดพันกัน

ผมเขียนหนังสือเล่มนี้ในช่วงเวลาที่ตนเองรู้สึกเปราะบางมากที่สุด เปราะบางทั้งต่อตนเองและต่อสรรพสิ่งรอบตัว ผมเองอยากให้ผู้อ่านอ่านมันด้วยความรู้สึกเปราะบางด้วยเช่นกัน การยอมรับในความเปราะบางของความเป็นมนุษย์ จะให้เราจัดวางตำแหน่งแห่งที่ของเราใหม่ ในความสัมพันธ์ที่เชื่อมร้อยพึ่งพิงต่อกันมากขึ้นกับทุก ๆ สิ่งรอบตัว

ท่ามกลางโลกที่กว้างใหญ่ใบนี้ หนึ่งในพื้นที่ที่จะทำให้มนุษย์อย่างเรารู้สึกเปราะบางได้มากที่สุดก็คือใต้ท้องทะเล ท้องทะเลที่กว้างใหญ่เป็นพื้นที่ที่ไม่ได้มีไว้สำหรับการอยู่อาศัยของมนุษย์ เราต้องพึ่งพาอาศัยเทคโนโลยีและสภาวะแวดล้อมอย่างมากในการอนุญาตให้เราเข้าไปอยู่ที่นั่นได้ ท้องทะเลยังเป็นพื้นที่ที่ครอบครองอาณาบริเวณส่วนใหญ่ของโลกใบนี้ นั่นก็แสดงว่าโลกใบนี้ไม่ได้ถูกสร้างขึ้นมาเพื่อให้มนุษย์เป็นเจ้าของ

ถึงเวลาแล้วที่เราจะดำดิ่งเข้าไปในพื้นที่ที่เปราะบางแห่งนี้ด้วยกัน ผมหวังว่าความเปราะบางที่ถูกเล่าผ่านตัวอักษรและภาพในเล่มนี้จะช่วยนำพาให้เราค้นพบความเข้าใจและสายสัมพันธ์ใหม่ ๆ ของชีวิตไม่มากก็น้อย